قالب شعر مثنوی است
بیت 1 - خداوند به انسان توانایی سخن گفتن داد تا با زبانش بادیگران ارتباط برقرار کند
بیت 1 تا 4 سوره ی الرّحمان اشاره دارد
الرّحمان علّم القرآن خلق الانسان علّمه البیان / بیت سه جمله است
بیت 2 - به ترتیب صفات خداوند را بیان کرده است
رحمان، معین، کریم :بخشنده ، بزرگوار ، جوانمرد،غفور، توّاب: بسیار توبه پذیرنده
بیت 3 – پرستار : در اینجا به معنی به جا آورنده و انجام دهنده است / پرستار :پرستنده ، مطیع
همه ی موجودات عالم فرمان خداوند را به جا می آورند
بیت 4 - اقبال و خوشبختی / تشبیه خوشبختی به تاج پادشاهی
مرا عات نظیر در کلمات : تاج ، سر / تخت ، تاج
اراده ی خداوند است که یکی را خوشبخت می کند و دیگری را از اوج قدرت و توانایی به زیر می کشد. اشاره به آیه ی 25 سوره ی آل عمران : تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک من تشاء ( پادشاهی را به هر که خواهی می بخشی و پادشاهی را از هر که خواهی می گیری)
در مصرا ع اوّل یکی مضاف الیه است ( بر سر یکی ) و در مصراع دوم مفعول
بیت 5 - اشاره به داستان حضرت ابراهیم و نجات او از آتش نمرود ( آیه 68 سوره انبیا )
اشاره به داستان حضرت موسی و گذشتن از آب نیل و داستان غرق شدن فرعونیان که مستقیماٌ وارد جهنّم شدند
بر آتش بردن کنایه از به جهنم رساندن است
آب و آتش تضاد است
بیت 6 - بزرگی زسر نهادن کنایه از فروتنی و تواضع کردن است
تکرار زیبا در کلمه بزرگ و در معانی مختلف
بزرگان به درگاه بزرگی و جلال خداوند غرور و تکبّر را از سر بیرون کرده اند و در برابرش سر تعظیم را فرود آورده اند
بر در گاه لطف و .....
در نثر قدیم گاهی متمم در بین دو حرف اضافه قرار می گرفت که حرف اضافه ی دوم معنی به جمله می افزاید / به دریا در منافع بی شمار است : در دریا ......
بیت 7 – متّفق : هم صدا /کنه : ذات وجودی، اصل و حقیقت
همه ی دنیا و موجودات آن بر خداوندی خداوند معترف و هم صدا و هم عقیده هستند کسی نیست که بتواند ماهیت ذات خداوندی را دریابد / فرو ماندن : کنایه از ناتوان شدن
بیت 8 – جلال : شکوه و بزرگی/ صفات جلالیه خداوند که بر قدر ت و توانایی و قهر وغضب خداوند تکیه دارد
جمال : زیبایی، صفات جمالیه خداوند که بر لطف و مهربانی خداوند تکیه دارد
انسان قادر نیست صفا ت جمال و جلال خداوند را درک کند و به شناخت واقعی خداوند دست یابد
بیت 9 – آیینه ی دل : تشبیه دل به آینه (اضافه تشبیهی)
اگر به دلت خوب بنگری به تدریج درونت را صفا خواهی داد و خداوند را در دلت خواهی یافت
بیت 10 - مُحال : ناممکن / مَحال : جمع محل ، مکان ها / مِحال : حیله ها و فریب ها
سعدی ، اگر می خواهی راه خدا شناسی و عرفان را بیاموزی غیر ممکن است که بجز پیروی از رفتار حضرت محمد(ص) این راه را طی کنی
غرض نقشی است کز ما باز ماند که هستی را نمی بینم بقایی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت کند در کار درویشان دعایی
